Contacteer ons of spring binnen op Raas van Gaverestraat 67b in Gent.

Ontdek onze groepsbegeleidingen, en evenementen.

Het laatste nieuws en interessantste weetjes over de wereld van adoptie.

Ontdek een hulpverlener bij jou in de buurt via deze handige adoptiekaart.

Wil je meer weten?

Hier vind je meer informatie over uiteenlopende thema's zoals belang van het kind, specifieke ondersteuningsbehoeften, nazorg, opvoeding, identiteit en herkomst.

Trauma:

  • Inzicht in stressresponsen (fight, flight, freeze) volgens de polyvagaaltheorie
  • Freeze-reactie bij adoptiekinderen: Wat kan je doen?
  • Hoe reageert ons brein op stressvolle en traumatische ervaringen?
  • EMDR-therapie bij adoptiekinderen met een trauma

Bekijk alles

Negatieve gevolgen van langdurige stress

De werking van ons brein en lichaam is complex. De hieronder gegeven informatie is een vereenvoudigde en deels theoretische weergave van de werkelijke anatomie en fysiologie. Het geeft een basisinzicht in hoe onze hersenen reageren op (langdurige) stress en wat hiervan de gevolgen kunnen zijn.

Ons drievoudige brein

Volgens de theorie van Paul MacLean, een Amerikaans neurowetenschapper, bestaat ons menselijk brein uit drie delen: het reptielenbrein, het zoogdierenbrein en het menselijke brein.

• Het reptielenbrein is het oudste brein. Het bevindt zich diep in de hersenen (meer bepaald in de hersenstam) en zorgt ervoor dat we kunnen overleven. Het is heel gevoelig voor gevaar, regelt vitale levensfuncties zoals onze hartslag en ademhaling en bevat basisinstincten zoals de drang naar drank en voedsel. Het reptielenbrein is verantwoordelijk voor alles wat een baby kan: eten, slapen, huilen, ademen, pijn en honger voelen …

• Het zoogdierenbrein, ook wel het limbisch systeem genoemd, ligt boven het reptielenbrein. Het is verantwoordelijk voor onze emoties en ons sociaal gedrag. Het ontvangt zintuigelijke signalen van het reptielenbrein en vertelt ons vervolgens wat we wel en niet leuk vinden en wat wel en niet belangrijk is om te overleven. Dit gebeurt onbewust. Het baseert zich hiervoor op onze eerdere positieve en negatieve ervaringen gelegen in de hippocampus.

Het reptielen- en zoogdierensysteem samen noemen we het emotionele brein. Het is de taak van ons emotionele brein om ons welzijn en veiligheid in de gaten te houden.

Het menselijke brein of de neocortex is het buitenste deel van de hersenen. Het omvat ongeveer 30% van onze hersenmassa en zorgt ervoor dat we kunnen analyseren, plannen, reflecteren, fantaseren en beslissen. Ook stelt het ons in staat om ons in te leven in een ander en empathie te tonen. Vanaf het tweede levensjaar ontwikkelen de frontale kwabben van het menselijke brein zich aan een snel tempo.

Ons stresssysteem

Via onze zintuigen nemen we waar wat er rond ons gebeurt. Deze zintuiglijke informatie komt binnen in de thalamus, een gedeelte van het emotionele brein, dat de info samenvoegt en doorgeeft in twee richtingen.

Enerzijds gaat de informatie naar de amygdala, dat deel uitmaakt van ons onbewuste, emotionele brein en informatie van onze zintuigen koppelt aan emoties, zoals angst en blijdschap. Anderzijds gaat de informatie naar de frontale kwabben, die deel uitmaken van ons bewuste, menselijke brein.

De eerste weg naar de amygdala is enkele milliseconden sneller dan de tweede weg naar de frontale kwabben. Het zorgt ervoor dat we razendsnel kunnen reageren op gevaar, nog vooraleer we goed en wel beseffen wat het gevaar juist is (daarvoor hebben we onze frontale kwabben nodig). Als de amygdala een gevaar detecteert, stuurt het onmiddellijk een signaal naar de hypothalamus en de hersenstam, zodat er stresshormonen vrijkomen (denk aan cortisol en adrenaline) en ons lichaam klaar is voor actie (denk aan een verhoogde hartslag, bloeddruk en bloedsuikerspiegel). Een alarmsysteem is afgegaan en heeft ons klaargemaakt om te vechten, vluchten of - als het echt niet anders kan - bevriezen, ook wel de fight, flight, freeze respons genoemd. Eens het gevaar geweken is, keert ons lichaam normaal gezien terug naar zijn oorspronkelijk staat.

De amygdala oordeelt niet over het type gevaar: het maakt enkel een globale inschatting of iets positief of negatief is. Als het alarm vals blijkt te zijn, is het de tweede weg naar de frontale kwabben die ons hiervan bewust maakt en een automatische fight, flight, freeze respons tegenhoudt.

Voorbeeld: Je wandelt op een voetpad en plots hoor je vlakbij een auto toeteren. Dit geluid komt binnen in de thalamus die het doorgeeft aan de amygdala. De amygdala koppelt de informatie aan de emotie angst en schat de situatie niet veilig in: een luid getoeter is alarmerend! De amygdala geeft het signaal verder door naar de hypothalamus en hersenstam waardoor er stresshormonen vrijkomen en ons lichaam klaar is voor actie. We kijken op en zijn klaar om aan de kant te springen. Dit alles gaat zo razendsnel dat je je hiervan niet bewust bent. Wanneer de informatie via de tweede weg enkele milliseconden later toekomt in je menselijke brein, besef je dat je veilig op het voetpad aan het wandelen bent en dat je tante in de auto zit. Je automatische reactie om te rennen wordt tegengehouden en in plaats daarvan zwaai je naar je tante.

Drie stressreacties

Ieder van ons ervaart stress. Hierop zijn drie reacties mogelijk: een positieve, een tolereerbare en een toxische stressreactie.

  • Een positieve stressreactie is een tijdelijke reactie waarbij onze focus versmalt, onze hartslag versnelt en er een matige toename is in de hoeveelheid stresshormonen die we aanmaken. Gebeurtenissen zoals de eerste nieuwe schooldag of het krijgen van een inenting kunnen een positieve stressreactie uitlokken. Na de gebeurtenis keren ons brein en lichaam snel terug naar hun normale toestand.
  • Een tolereerbare stressreactie activeert ons intern alarmsysteem sterker. Gebeurtenissen zoals het overlijden van een grootouder of een ongeval kunnen een tolereerbare stressreactie uitlokken. Als de gebeurtenis beperkt is in de tijd en op de belangrijke voorwaarde dat we steun vinden bij anderen, kan ons brein en lichaam herstellen.
  • Een toxische stressreactie activeert ons stressreactiesysteem langdurig. Het kan uitgelokt worden wanneer we een zeer sterke, herhaaldelijke en/of langdurige tegenslag te verduren krijgen. Denk hierbij aan vroegkinderlijke trauma's zoals fysieke of emotionele mishandeling, chronische verwaarlozing of middelenmisbruik door een ouder.

In het omgaan met stress spelen andere personen een belangrijke rol: we kunnen meer aan als we een steunend netwerk hebben. Voor kinderen zijn volwassen hechtingsfiguren cruciaal. Wanneer een kind onrust ervaart, kunnen wij het geruststellen waardoor het stressniveau daalt en het kind positieve stressreacties ontwikkelt. Deze positieve stressreacties worden dan de standaard. Wanneer een dergelijke figuur echter ontbreekt en de onrust extreem, herhaaldelijk of langdurig is of veroorzaakt wordt door de persoon die ons moest geruststellen, kan ons brein en lichaam beschadigd raken. Er is sprake van een trauma dat een toxische stressreactie veroorzaakt, wat nadelige langetermijngevolgen heeft voor onze gezondheid.

Negatieve gevolgen van langdurige stress

Stresshormonen zijn niet slecht: ze zorgen ervoor dat we onszelf (en anderen) kunnen verdedigen en volhouden in moeilijke situaties. Denk maar aan hulpverleners die na een ramp blijven doorwerken of brandweerlui die uitzonderlijke prestaties leveren.

Uit onderzoek blijkt echter dat getraumatiseerde personen grote hoeveelheden stresshormonen blijven aanmaken, lang nadat het gevaar geweken is. Het alarmsysteem blijft aanstaan en ons lichaam keert niet meer terug naar de oorspronkelijke staat van rust. Dit maakt ons vatbaar voor een hele resem aan stressgerelateerde ziektes, zowel mentaal (bv. depressie, angststoornis, verslaving), fysiek (bv. hart- en vaatziektes, spijsverteringsproblemen) als gedragsmatig (bv. irriteerbaarheid).

Als ons alarmsysteem continu aanstaat en ons lichaam stresshormonen blijft aanmaken, stijgt de kans op hart- en vaatziekten (door een verhoogde hartslag en bloeddruk) en diabetes type 2 (door een verhoogd bloedsuikergehalte). Deze ziektes verhogen op hun beurt de kans op andere aandoeningen. Ook kan een teveel aan het stresshormoon cortisol leiden tot o.a. overgewicht, slaapmoeilijkheden, osteoporose, spieratrofie en de ziekte van Cushing. Bij kinderen kan een teveel aan cortisol leiden tot een vertraagde ontwikkeling en achterblijvende groei. Daarenboven heeft langdurige stress een ontregelend effect op ons immuunsysteem. Het maakt ons meer vatbaar voor virussen en infecties, activeert latent aanwezige virussen en verhoogt het risico op auto-immuunziektes, zoals lupus, multiple sclerose en reumatoïde artritis. Wanneer mensen chronisch boos of bang zijn, kan constante spierspanning daarnaast leiden tot spasmen, rugpijn, migraine, fibromyalgie en andere vormen van chronische pijn.

Verder blijkt uit onderzoek dat langdurige stress de functie en structuur van onze hersenen kan veranderen. Onze hersenen zijn plastisch: er worden nieuwe verbindingen tussen hersencellen gelegd, terwijl overbodige worden verwijderd. Vooral in de vroege kindertijd zijn onze hersenen zeer plastisch, waardoor stresservaringen in het bijzonder bij kinderen een negatief effect kunnen hebben op de hersenstructuur. Zo blijkt dat in gevallen van ernstige, chronische verwaarlozing het emotioneel brein veel verbindingen aanmaakt, terwijl het menselijke brein (nodig om o.a. te analyseren, denken en meeleven) minder verbindingen legt. De amygdala in het emotionele brein wordt overgevoelig, waardoor we signalen verkeerd interpreteren en vervolgens te heftig reageren. Daarnaast worden er minder verbindingen gelegd tussen verschillende hersendelen, waardoor het moeilijker wordt om emoties (in het emotioneel brein) te reguleren (door het menselijke brein). Bovendien blijkt dat chronische stress leidt tot schade in de hippocampus: cellen worden vernietigd. Dit tast ons geheugen en leervermogen aan.

Verder kan het stressysteem zodanig verstoord zijn, dat stress niet langer wordt ervaren. Dit beïnvloedt de ontwikkeling van moreel gedrag bij kinderen: als we iets doen dat wordt afgekeurd door anderen, creëert dit normaal gezien stress, maar als het stresssysteem niet meer geactiveerd wordt doordat ons stresssysteem het heeft 'opgegeven' en dit signaal bovendien niet naar ons menselijke brein wordt gestuurd doordat de verbindingen niet werden gelegd, is het moeilijker om ons aan wetten en regels te houden. Dit verklaart ook waarom straffen niet goed werkt: straffen creëert geen of weinig stress bij een afgevlakt stresssysteem, waardoor er minder of niet geleerd wordt. Het belonen van gewenst gedrag en toelichten van situaties (bv. kinderen leren signalen te zien, uitleggen welk effect bepaald gedrag kan hebben op anderen en hoe ze wel kunnen handelen) werkt dan beter om gedrag aan te passen.

Deze video van het Center on the Developing Child (Harvard University) vat kort samen wat het gevolg is van extreme, herhaaldelijke of langdurige stress op de hersenontwikkeling van een kind.

Overigens toont epigenetisch onderzoek aan dat toxische stress een invloed heeft op welke genen worden af- en aangezet. Dit heeft dan weer een effect op onze toekomstige stressreacties. Bovendien kunnen deze genen doorgegeven worden aan volgende generaties.

Behandelwijzen

Er zijn verschillende behandelwijzen die bijdragen aan het verwerken van een traumatisch verleden. Denk aan EMDR, cognitieve gedragstherapie, sensomotorische psychotherapie en neurofeedback. Bessel van der Kolk, psychiater en wereldautoriteit in traumaverwerking, omschrijft deze uitgebreid in zijn boek Traumasporen. Hij stelt dat traumatherapie zich moet richten op het herstellen van het evenwicht tussen het emotionele brein en het menselijke brein, zodat we terug het gevoel hebben dat we controle hebben over ons eigen leven. Hierbij is er niet alleen aandacht voor het cognitieve nodig, zodat we begrijpen wat er gebeurd is en waar bepaalde gevoelens vandaan komen. Er moet minstens evenveel aandacht besteed worden aan emoties en lichamelijke sensaties, want begrijpen waarom we ons zo voelen verandert nog niet hoe we ons voelen. Door meer zelfbewustzijn te creëren over wat we voelen en hier vervolgens bijvoorbeeld ademhalingsoefeningen of mindfulnesstechnieken tegenover te zetten, kunnen we ons alarmsysteem beïnvloeden en kalmeren.

In zijn recensie van het boek Traumasporen vat traumaspycholoog Erik de Soir het samen als volgt: "Van der Kolk onderscheidt in essentie drie behandelwijzen: (1) van buiten naar binnen, door te praten en opnieuw in verbinding te gaan met anderen en te begrijpen wat er aan de hand is, terwijl de herinneringen aan het trauma verwerkt worden; (2) door medicatie, die erop gericht is om misplaatste alarmreacties stop te zetten; en (3) van binnen naar buiten, door het lichaam de kans te geven ervaringen op te doen die op een diep en intuïtief niveau contrasteren met de emoties en fenomenen die bij het trauma horen. Het is moedig om te stellen dat een combinatie van deze drie behandelvormen het meest aangewezen is en dat meditatie, yoga en andere lichaamsgerichte vormen van behandeling de cognitieve gedragstherapie van blootstelling moeten aanvullen."

Van der Kolk benadrukt dat er niet een meest geschikte behandelingsformule voor trauma is. Wat herstellend werkt voor de ene, werkt mogelijks niet herstellend voor de andere. We moeten zelf ontdekken wat helpt en wat niet, en het is de taak van een traumatherapeut om dit samen met ons te verkennen.

Tot slot is de rol van een ondersteunend netwerk niet te onderschatten. Onze hechtingsrelaties zijn onze grootste bescherming tegen trauma. Herstellen van trauma doen we dan ook in een relationele context waarbij we ons verbonden voelen met (een) ander(en). Als het trauma heeft plaatsgevonden in een relationele context (bv. afgestaan zijn door een ouder) bemoeilijkt dit ons herstel. Herstel start dan met het erkennen van hetgeen we hebben meegemaakt en hoe dit ons leven nu beïnvloedt om langzaamaan de deur open te zetten voor verbinding.

Auteur: Kristien Wouters, educatief medewerker

Bronnen:

  • de Soir, E. (2017). Een open pleidooi voor multidimensionale traumatherapie, https://erikdesoir.be/wp-content/uploads/2017/07/traumasporen.pdf
  • National Scientific Council on the Developing Child (2005/2014). Excessive Stress Disrupts the Architecture of the Developing Brain: Working Paper No. 3. Updated Edition. Retrieved from www.developingchild.harvard.edu
  • Van der Kolk, B.A. (2016). Traumasporen: het herstel van lichaam, brein en geest na overweldigende ervaringen. Everseen, Nederland: Uitgeverij Mens!