Taalachterstand bij adoptiekinderen

(eerder verschenen in VAG-magazine)

Tijdens de eerste levensjaren, wanneer stevig aan de hechting wordt gewerkt, is ook de taal volop in ontwikkeling. Telkens wanneer een baby huilt en getroost wordt, honger heeft en te eten krijgt, leert hij de waarde van communicatie. De sussende stem van zijn ouder(s) of verzorger(s) antwoordt op elke beweging die hij maakt: als ik zus doe, dan zal mijn ouder zo reageren. Het is een heus spel van herhaalde actie en reactie, waarbij de baby gaandeweg de stem en taal van zijn ouder leert herkennen en ervaren als veilig.
In sommige situaties, zoals bij adoptie, begint het levensverhaal helaas anders. In onderbemande kindertehuizen is geen of te weinig tijd voor deze intieme  een-op-eencontacten. De baby’s die er verblijven hebben minder oogcontact, aanraking en interactie die ze net op die leeftijd nodig hebben voor een gezonde hersenontwikkeling. Ze krijgen beperkte reacties wanneer ze huilen en honger hebben. Zo ervaren ze als baby dat hun stem er blijkbaar weinig toe doet. Dit heeft een negatieve invloed op de taalontwikkeling.

Verschillende vormen van taalachterstand

Talig communiceren met anderen is meer dan alleen je woordenschat opsommen. Het vraagt een heleboel vaardigheden. Achterstand in taal kan zich dus op verschillende gebieden situeren. Adoptive Families, een magazine uit de VS, publiceerde in 2014 een artikel over taalontwikkeling bij adoptiekinderen (aan het einde van dit artikel vind je ook een overzicht van leeftijdsgebonden mijlpalen terug). De auteur geeft hierin een overzicht van verschillende vormen van taalachterstand.
Een van de vaardigheden waar adoptiekinderen moeilijkheden mee kunnen hebben is taalproductie. Vaak gaat het om articulatie en het goed gebruiken van de tong, lippen en kaak om de juiste klanken te produceren. Stotteren, lispelen, adempauzes op het foute moment en plotse luide of hoge klanken kunnen er ook voor zorgen dat kinderen moeilijk verstaanbaar zijn.
Expressieve taal kan ook een probleem zijn. Sommige kinderen benoemen dingen fout, mixen de woordvolgorde in een zin of hebben een beperkte woordenschat. Andere kinderen kunnen moeilijkheden hebben met het begrijpen van taal. Hoewel hun gehoor goed is, verstaan ze sommige woorden of zinnen niet.
Zelfs kinderen die voldoende taalvaardig zijn in hun moedertaal kunnen problemen krijgen, stelt Sharon Glennen, professor in de communicatiewetenschappen en -stoornissen aan de Towson University in Maryland, VS. Wanneer kinderen die interlandelijk worden geadopteerd plots een nieuwe taal moeten leren, verliezen ze hun moedertaal. Hierdoor kunnen bepaalde ontwikkelings- en taalproblemen verschijnen.
Sommige kinderen zullen hulp nodig hebben bij het aanleren van nieuwe klanken, vooral wanneer hun vorige leeromgeving inadequaat was. Anderen, vooral kinderen die bij adoptie ouder waren dan 3 jaar, kunnen een vertraging ervaren in abstract denken en cognitieve vaardigheden die nodig zijn voor schools presteren, stelt ontwikkelingspsycholoog Jeanne DeTemple. Dat komt doordat ze bezig zijn met het opnieuw verwerven van taal in functie van communicatie – een vaardigheid die tot drie jaar nodig heeft – op een moment waarop ze normaal gezien groeien in redeneren.
Gelukkig neemt milde taalachterstand als gevolg van slechte omstandigheden in het kindertehuis af. Recente studies geven een mooie vooruitgang aan in spraakvermogen en taal binnen de twee jaar na adoptie. Bij kinderen die een sterkere achterstand hebben, kan logopedie zorgen voor grote sprongen voorwaarts.

Oorzaken voor taalachterstand

Initiële taal- en spraakachterstand zijn universeel bij kinderen die uit kindertehuizen worden geadopteerd. Nadia Eversteijn is sociolinguïst, gespecialiseerd in meertaligheid en werkt als onderzoeker aan de universiteit van Tilburg. Zij ziet verschillende oorzaken voor de taalachterstand die we bij adoptiekinderen observeren.

• Andere taalomgeving

Om te beginnen kun je je afvragen waarom geadopteerde kinderen het zoveel moeilijker hebben dan allochtone kinderen, ook als daar thuis geen Nederlands wordt gesproken. Een allochtoon kind dat in Vlaanderen geboren wordt – waar thuis geen Nederlands gesproken wordt – groeit toch op in een meertalige omgeving. Zo'n kind hoort namelijk wél Nederlands spreken bij de buren, in de winkel en in de speeltuin. Zo komt het van jongs af aan in contact met ons Nederlandse klanksysteem.
Voor een adoptiekind is de situatie volstrekt anders. Het groeit niet op in een meertalige omgeving, maar verhuist van de ene op de andere dag naar een volledig nieuwe taalomgeving. Dat is een enorme verandering.

• Grote verandering

Voor een buitenlands geadopteerd kind verandert er plotsklaps nog veel meer dan alleen de taal. Alles in zijn omgeving verandert: de mensen, de omgangsvormen, de huizen, het landschap, het eten... Enfin, dit spreekt voor jou als adoptieouder natuurlijk voor zich. Jij hebt van dichtbij ervaren dat je kind een enorme verandering beleefde.
Het verwerken van zo'n overgang en het wennen aan de nieuwe situatie kost een adoptiekind tijdelijk ál zijn energie. Daardoor kan zijn ontwikkeling een poosje stil gaan staan. Niet alleen de taalontwikkeling, maar de volledige cognitieve en lichamelijke ontwikkeling. Het kan bijvoorbeeld gebeuren dat kinderen in de eerste maanden na de adoptie even niet groeien in lengte of gewicht.
Kortom: kinderen moeten veel tijd krijgen om te acclimatiseren. Wat betreft de taalontwikkeling is het niet ongebruikelijk als die ongeveer een jaar stilstaat.

• Kindertehuizen

Naast deze enorme omslag en de energie die het kind hiervoor nodig heeft, kan er nóg een oorzaak zijn voor een vertraagde taalontwikkeling. Het kan namelijk zijn dat er in de eerste levensjaren weinig tegen het kind gesproken is, waardoor het geen kans heeft gehad om de eerste taal goed te ontwikkelen. Dit is meestal in kindertehuizen het geval. Taalexpressie (praten) is dan doorgaans meer vertraagd dan non-verbale sociale vaardigheden.
Op het moment van adoptie valt de ontwikkeling van de moedertaal stil (behalve als de adoptieouders vloeiend Pools, Spaans, Thais etc. spreken). Het kind verliest heel snel de (beperkte) taalvaardigheid die het had in de moedertaal, nog voor de nieuwe ‘moedertaal’ kan ontwikkelen. Hierdoor komt het kind tijdelijk in een soort van taalniemandsland zonder enige vaardigheden in één van de twee talen. Geen gemakkelijke periode… Dit kan deels ook gedragsmoeilijkheden verklaren.
Samengevat: als het kind geen goede basis heeft gekregen in de eerste taal, is het veel moeilijker om een tweede taal te leren. In dat geval kun je met een zojuist geadopteerde kleuter ook niet direct aan de slag met prentenboekjes voor 4-jarigen. Het kind kan op dat moment niet vergeleken worden met leeftijdsgenoten. Er moet eerst een basis gelegd worden, door veel aan te wijzen in de omgeving en gebruik te maken van baby- en peuterboekjes.

Wat kan je als ouder doen om taalvaardigheden te stimuleren?

Bepaal de beginsituatie van je kind. Kan je kind goed horen? Waar heeft hij moeite mee en wat gaat er goed? Het is belangrijk om te zien waar je kind ondersteuning in nodig heeft, maar ook om te zien waar hij al goed in is. Maak eventueel een planning op voor het samen oefenen met taal. Door dit in de eigen agenda in te plannen weet je zeker dat er de nodige tijd en aandacht aan besteed wordt. Volgende tips kan je dan toepassen:

1. In bad, aan tafel of op de fiets: reageer op geluidjes van je baby of praat met je peuter over iets dat hem interesseert. Stel open vragen en probeer zijn mening te achterhalen. Woorden krijgen pas echt betekenis als een kind ze hoort in een context. Dit verkrijg je niet met directe vragen (‘wat is museum?’), maar wel met indirecte vragen (‘in welk museum ben je al geweest?’).
2. Lees samen. Stel vragen over het verhaal en de tekeningen: wat gebeurt er op deze prent? Waarom zou hij/zij dat doen? Wat denk je dat er nu zal gebeuren? Voor oudere kinderen, die nog een heel deel woordenschat moet inhalen, zijn themaboeken met prenten zinvol. Liedjes waarbij je moet bewegen (zoals ‘hoofd, schouders, knie en teen’) zijn goed omdat ze kinderen op verschillende manieren doen leren, ook wel meervoudig leren genoemd.
3. Beschrijf wat jij en je kind aan het doen zijn en waarom; of het nu gaat om de hond te eten geven of speelgoed opruimen. Deze techniek helpt woordenschatopbouw en het begrip ervan. Kinderen worden zich zo meer bewust van wat ze doen. Je kan dit eventueel visueel ondersteunen met gebaren, foto’s of pictogrammen.
4. Omdat je kind een achterstand heeft, zal het minder succeservaringen hebben gehad. Het is dus extra belangrijk om complimenten te geven voor alle stapjes in de goede richting. Je kind zal hierdoor zelfverzekerder worden en daardoor meer uitdagingen aandurven.
5. Verbeter op een subtiele manier. Wanneer je kind een taalfout maakt, herhaal dan rustig wat hij probeerde te zeggen. Als hij bijvoorbeeld zegt ‘ik loopte naar de auto’, kan jij antwoorden met ‘oh, liep jij naar de auto?’. Als je kind geneigd is zijn zinnen eerder kort te houden, bouw dan verder op wat hij zei om zo langere zinsbouw aan te moedigen.
6. Wees geduldig en geef niet op. Sommige kinderen hebben extra tijd nodig om een vraag te begrijpen en een antwoord te bedenken. Geef je kind de tijd die hij nodig heeft. Zo laat je merken dat je geïnteresseerd bent en dat moedigt communicatie verder aan.

Mijlpalen om op te volgen
Nooit ontwikkelt een kind zo snel als tijdens de eerste levensjaren. Zowel de aanleg van het kind als de kansen en de aanmoediging die het krijgt vanuit zijn omgeving spelen hierbij een rol. Hoewel ieder kind zijn eigen tempo heeft, stelt Adoptive Families (2014) enkele belangrijke leeftijdsfasen die als mijlpalen gelden:

- Geboorte tot 5 maanden: draait hoofd in de richting van geluid; maakt klanken wanneer tegen hem gesproken wordt.
- 6 tot 11 maanden: brabbelt (bv.: ba-ba-ba); probeert geluiden te herhalen.
- 12 tot 17 maanden: geeft non-verbale antwoorden op eenvoudige vragen; volgt eenvoudige aanwijzingen met gebaren; wijst; zegt twee tot drie woorden om een ding te benoemen.
- 18 tot 23 maanden: voert eenvoudige opdrachten uit zonder gebaren; zegt 10 of meer woorden en begint deze te combineren (bv.: meer melk).
- 2 tot 3 jaar: spreekt ongeveer 40 woorden op 24 maanden; begrijpt sommige ruimtelijke begrippen (op, in), beschrijvingen (groot, blij), voornaamwoorden (jij, ik); begint meervouden te gebruiken, regelmatige werkwoorden in verleden tijd, en maakt zinnen met twee tot drie woorden.
- 3 tot 4 jaar: kan de meeste klank uitspreken, hoewel sommige een beetje misvormd zijn (bv.: l en r); kan zaken groepen zoals voedsel en kledij; drukt gevoelens en ideeën uit; herkent taalgrapjes (bv.: is dat een olifant op je hoofd?).
- 4 tot 5 jaar: uitspraak is vrij verstaanbaar; beschrijft hoe dingen moeten gebeuren; antwoordt op waarom-vragen; groepeert items in een categorie, zoals dieren
- 5 jaar: neemt deel aan gesprekken; gebruiken complexe zinnen; gebruikt verbeelding om verhalen te bedenken.

Bronnen

A. Martin (2014).  (2014). Your adopted child’s speech and language development, Adoptive Families. Geraadpleegd via www.babycenter.com op 31/07/2017.
N. Eversteijn (2007). Wat kun je verwachten van de taalontwikkeling van geadopteerde kinderen? Geraadpleegd via www.ouders.nl op 07/08/2017.
J. Davies (2005). Language development in internationally adopted children. Geraadpleegd via adoptmed.org op 07/08/2017
Hoe voorkom je taalachterstand? Geraadpleegd via www.taalalert.nl op 01/08/2017.
Adoptiekinderen en taal. Geraadpleegd via familieharwig.webnode.nl op 02/08/2017.