Hoe reageert ons brein op stressvolle en traumatische ervaringen?

Hieronder lichten we twee modellen toe die in de klinische praktijk vaak gebruikt worden om inzicht te geven in ons brein, stressreacties en trauma’s. De werking van ons brein en lichaam is complex. De hieronder beschreven modellen zijn dan ook vereenvoudigde en deels theoretische weergaven van de werkelijke anatomie en fysiologie. Ze kunnen ons echter helpen begrijpen hoe ons brein reageert op stressvolle ervaringen en bij trauma. Inzicht daarin biedt houvast. We verduidelijken met een voorbeeld.

Ons drieledig brein

Volgens de ‘triune brain’ theorie (triune betekent 3-in-1) van Paul MacLean (1952, 1990), een Amerikaans neurowetenschapper, bestaat ons menselijk brein uit drie delen die overeenkomen met verschillende stadia van evolutionaire ontwikkeling: het reptielenbrein, het zoogdierenbrein en het menselijke brein.

• Het reptielenbrein is het oudste brein en bevindt zich diep in de hersenen. Het omvat o.a. de hersenstam en basale ganglia en zorgt ervoor dat we kunnen overleven. Het regelt vitale levensfuncties (zoals onze hartslag en ademhaling) en bevat basisinstincten (zoals de drang naar drank en voedsel en automatische overlevingsreacties op dreiging of gevaar).
• Het zoogdierenbrein, ook wel het limbisch systeem genoemd, ligt boven het reptielenbrein. Het bevat structuren zoals de amygdala, hippocampus en hypothalamus en is verantwoordelijk voor emoties en sociaal gedrag. Het ontvangt zintuigelijke signalen van het reptielenbrein en vertelt ons vervolgens wat we wel en niet leuk vinden, gebaseerd op eerdere positieve en negatieve ervaringen die we in ons geheugen hebben opgeslagen.

Het reptielen- en zoogdierenbrein samen noemen we het emotionele brein. Het is de taak van ons emotionele brein om ons welzijn en veiligheid in de gaten te houden. Dit gebeurt onbewust.

• Het menselijke brein of de neocortex is het buitenste deel van de hersenen. Het zorgt ervoor dat we kunnen redeneren, plannen, reflecteren, fantaseren en beslissen. Ook stelt het ons in staat om ons in te leven in een ander en empathie te tonen.

Credits: Designua

Hoewel het driedelige breinmodel van MacLean de wetenschappelijke toets niet doorstaat (bv. het is geen accuraat model voor de evolutie van onze hersenen, het onderbelicht de sterke verbondenheid tussen de verschillende delen van het brein), kunnen we dit model gebruiken om op eenvoudige manier stressreacties (zoals vechten, vluchten en bevriezen) te helpen plaatsen.

Sequentiële structuur van het brein

Bruce D. Perry, ook een Amerikaans neurowetenschapper en psychiater, geeft onze hersenen weer als een omgekeerde driehoek met vier lagen, waarbij onze hersenen zich van onder naar boven ontwikkelen.

• De onderste laag is de hersenstam. Dit deel van het brein stuurt vitale levensfuncties aan (zoals onze hartslag en ademhaling). Er is geen bewust nadenken en heeft geen besef van tijd (cf. ‘reptielenbrein’ van MacLean). 
• De tweede laag zijn de tussenhersenen die zorgen voor rust en regelmaat. De tussenhersenen zijn betrokken bij het reguleren van functies in het lichaam, waaronder eetlust en beweging.
• De derde laag is het limbisch systeem en is betrokken bij emotie en gehechtheid.
• De cortex bovenaan zorgt ervoor dat we kunnen denken, plannen, taal hebben … Dit deel van het brein heeft wel tijdsbesef. Als dit deel actief is, kunnen we terugdenken aan het verleden en vooruitkijken naar de toekomst.

Dit model stelt dat elke ervaring van onder naar boven wordt verwerkt, via de driehoek omhoog. Om bij het bovenste, ‘slimme’ deel te geraken, moeten we door het lagere, ‘niet zo slimme’ deel heen. Hierdoor ontstaat een steeds uitgebreidere en gedetailleerde versie van de ervaring.

Eenzelfde ervaring kan verschillende reacties uitlokken in de verschillende delen van het brein. Zo kan in een stresssituatie de onderste laag ervoor zorgen dat je hartslag omhooggaat, de tussenhersenen dat je je lichaamshouding aanpast, je limbisch systeem dat je je angstig voelt en je cortex dat je weet welke woorden je moet gebruiken.

Alleszins interpreteren de lagere delen van ons brein als eerste de binnenkomende zintuiglijke informatie en kunnen zij dus als eerste reageren. We reageren en voelen met andere woorden voor dat we nadenken.

Impact van stressvolle en traumatische ervaringen op het brein: een voorbeeld

S. is geadopteerd op 4-jarige leeftijd. Vanaf het prille begin van haar leven heeft zij onder grote druk gestaan (vanwege een onveilige situatie voorafgaand aan adoptie, vanwege het gevoel van afgewezen zijn en op niemand echt te kunnen vertrouwen, vanwege het meermaals weggehaald worden uit haar vertrouwde wereld en het terechtkomen in een wereld die compleet vreemd is …). Doordat het brein in de eerste levensjaren nog in volle ontwikkeling is, spelen ervaringen die S. dan opdeed een onevenredig grote rol in de organisatie van haar brein.

Al toen S. in de baarmoeder zat, waren de lagere delen van haar brein bezig met het sorteren en opslaan van persoonlijke ervaringen. Ook na de geboorte bleef het brein van S. verbanden leggen tussen verschillende zintuiglijke prikkels en gevoelens, en bewaarde het deze in haar geheugen. Zo werd een ‘persoonlijk codeboek’ gevormd dat S. helpt om de wereld te begrijpen. Voor het ene kind betekent oogcontact: ‘Ik geef om je, ik ben geïnteresseerd in jou.’ Voor S. betekent het: ‘Ik ga tegen je roepen.’

Elk deel van de hersenen en elk biologisch systeem in je lichaam kan op een bepaalde manier veranderen als reactie op een ervaring. Deze veranderingen worden niet alleen bepaald door de gebeurtenis, maar ook door allerlei andere factoren zoals genetische kwetsbaarheid, de ontwikkelingsfase waarin de gebeurtenis plaatsvond en aanwezige beschermende factoren ten tijde van de gebeurtenis.

Bij S. zorgde de chaos, angst en onvoorspelbaarheid in haar beginjaren er alvast voor dat haar stressresponssysteem zich aanpaste. Haar stressresponssysteem reageert nu gevoeliger. Het treedt sneller in werking dan bij kinderen die een vrij gewoon leven genoten.

Wanneer de leerkracht haar aanspreekt over een rekeningoefening die S. fout heeft gemaakt, komt deze zintuiglijke informatie in de onderste delen van haar brein binnen, waar de info gekoppeld wordt aan eerder opgeslagen herinneringen. Voor S. raakt de gebeurtenis aan een traumatische herinnering en haar stressrespons wordt geactiveerd.

S. bevriest. In plaats van na te gaan waar de fout zit (cortex), kan ze niet meer nadenken en is niet in staat om de oefening te maken. Ook wanneer de juf haar wil helpen, krijgt ze geen woord uitgebracht. Haar ademhaling versnelt, ze voelt haar hart kloppen in haar keel. S. heeft deze reactie vanuit haar emotionele brein niet onder controle. Het gebeurt niet uit vrije wil. Het is haar brein dat haar geleerd heeft om zichzelf op deze manier te beschermen. Wat eerst adaptief gedrag was, is nu maladaptief.

Voor S. en haar leerkracht is deze respons verwarrend. S. heeft geen duidelijk afgebakende, narratieve herinnering om haar reactie te verklaren, omdat haar neurale netwerken destijds nog niet rijp genoeg waren om een narratief geheugen te vormen (wie, wat, wanneer, waar). De lagere delen van haar brein vormden een associatie, maar de paniek bij S. wordt ervaren als iets willekeurig, iets dat losstaat van een eerdere ervaring.

Als de informatie eindelijk haar cortex bereikt, kan S. bijsturen, maar een van de gevolgen van een stressrespons is dat die systemen in de hogere delen van het brein juist blokkeert. Pas wanneer S. terug helemaal tot rust kan komen (met hulp van anderen), kan ze terug nadenken.

Is deze tekst herkenbaar voor jou en zoek je ondersteuning? Neem contact op met een nazorgmedewerker van Steunpunt Adoptie. We bekijken wat we voor jou kunnen betekenen en/of zoeken naar een goede doorverwijzing.

Bron/leestip: Wat is je overkomen? Gesprekken over trauma, veerkracht en herstel. - O. Winfrey & B. Perry

Tekst: Kristien Wouters & Katherine D'Hoore

Laatst aangepast: februari 2024