Inzicht in stressresponsen (fight, flight, freeze) volgens de polyvagaaltheorie

Hieronder lichten we de basisprincipes van de polyvagaaltheorie van Porges (1994) toe. Hoewel er kritiek bestaat op de theorie (vooral op de fysiologische processen die het beschrijft), kan de polyvagaaltheorie o.a. helpen om gedrag te begrijpen tijdens en na stressvolle ervaringen. We verduidelijken met een voorbeeld.

Als er gloeiendheet water uit de kraan komt, trekken we snel onze handen terug. Als we op de fiets zitten en er plots een auto van rechts komt, remmen we of wijken we uit. Sommige mensen zullen verstijven of heel hard roepen als ze een grote spin zien. Andere mensen vallen flauw als ze bloed zien.

Als we ons in een gevaarlijke of plotse stresssituatie bevinden, neemt ons overlevingsinstinct het over. Dit gebeurt spontaan. Onze zintuigen pikken informatie op en ons lichaam reageert hier razendsnel op, zonder dat we erbij nadenken. Het autonoom zenuwstelsel speelt hierin een belangrijke rol. Dit zenuwstelsel functioneert buiten onze wil om (vandaar 'autonoom') en regelt een aantal onbewuste functies zoals hartslag, ademhaling en spijsvertering.

Hoe we precies reageren, is verschillend per situatie en per persoon. Vluchten, vechten en bevriezen zijn de meest bekende stressresponsen (ook wel traumaresponsen genoemd), maar er zijn ook andere reacties mogelijk zoals hulp of troost zoeken, gehoorzamen, pleasen, flauwvallen, …

Drie autonome systemen

Stephen Porges is een Amerikaans psychiater en neurowetenschapper die de polyvagaaltheorie ontwikkelde in 1994. Hij deed onderzoek naar de werking van ons autonoom zenuwstelsel, meer bepaald naar de nervus vagus, een zenuw met verschillende takken (vandaar ‘poly-vagaal’) die verbonden zijn met alle levensnoodzakelijke organen.

Volgens de theorie is ons autonoom zenuwstelsel voortdurend bezig met het scannen van prikkels van binnenuit (uit ons lichaam) en buitenaf (uit onze omgeving). Op basis van deze informatie schatten we onbewust in of een situatie veilig, gevaarlijk of levensgevaarlijk is, waarna ons lichaam reageert. Porges noemt dit neuraal proces van onbewust informatie verzamelen en beoordelen ‘neuroceptie’ en stelt dat dit proces zich aanpast aan de ervaringen die we meemaken (bv. je bent ooit gebeten door een hond en vermijdt nu alle honden).

Volgens de polyvagaaltheorie brengt het autonoom zenuwstelsel ons in drie verschillende, neurofysiologische toestanden, afhankelijk van de mate van dreiging die we detecteren:

1. Als we ons veilig voelen, is ons sociaal betrokkenheidssysteem of ventrale vagale systeem actief. Het systeem verbindt de hersenen, het hart, de longen en het gezicht. Als dit systeem actief is, kunnen we interageren, communiceren en verbinding maken met anderen en zoeken we ook naar sociale verbinding en contact om ons veilig te blijven voelen. Het systeem zorgt ervoor dat we - onbewust - delen hoe we ons voelen en dat we de gevoelens van anderen kunnen inschatten op basis van gelaatsuitdrukking, oogcontact en prosodie. Door hier vervolgens op in te spelen, ontstaat er een gevoel van verbondenheid en wederzijdse regulatie.
2. Als we geen steun bij anderen vinden of de dreiging te groot is, wordt ons sympatisch zenuwstelsel geactiveerd. Dit systeem mobiliseert ons bij gevaar: onze hartslag verhoogt, onze ademhaling versnelt en onze spieren krijgen extra suikers. Tegelijkertijd worden minder belangrijke functies, zoals ons spijsverterings- en voorplantingsstelsel, op een lager pitje gezet. Zo is ons lichaam klaar om te vechten of vluchten.
3. Als het gevaar zo groot is dat we niet kunnen vechten of vluchten, dan treedt ons dorsale vagale systeem in werking. Dit systeem verbindt de hersenen, het hart en de longen met alle organen die zich onder het middenrif bevinden, zoals de maag, nieren en darmen. Dit systeem immobiliseert ons: ons metabolisme vertraagt, onze hartslag daalt en onze ademhaling stokt. We bevriezen of verlammen in een ultieme poging om onszelf te beschermen. Soms gaat dit gepaard met dissociatie. Dit is het gevoel los te staan van je lichaam, alsof je er vanop een afstand naar kijkt.

Rekening houdend met een hiërarchie in stressresponsen, schakelen we dus tussen deze drie toestanden afhankelijk van de mate van dreiging die we detecteren. Volgens de polyvagaaltheorie reageren we eerst vanuit ons sociaal betrokkenheidssysteem, onze ‘steunreflex’: we zoeken hulp, steun of troost bij anderen om een gevoel van veiligheid te bekomen of te behouden. Echter, als dit ons niet in veiligheid brengt of de dreiging te groot is, hebben we geen andere keuze dan terug te vallen op andere overlevingsmechanismen: vechten, vluchten (mobilisatie) of bevriezen (immobilisatie).

Impact van stressvolle en traumatische ervaringen op het autonoom zenuwstelsel: een voorbeeld

B. is afgestaan bij de geboorte en geadopteerd toen hij slechts enkele maanden oud was. Er is weinig bekend over zijn leven voorafgaand aan de adoptie, maar we weten dat B. een aantal ingrijpende ervaringen meemaakte (vondeling waarbij onduidelijk is hoe lang hij alleen lag vooraleer hij gevonden werd, meerdere verplaatsingen gekend en daardoor meerdere verlieservaringen, geen voorspelbare zorg ontvangen).

Doordat B. in de eerste periode van zijn leven geen of inadequate steun (= niet afgestemd op zijn noden) heeft ontvangen, werd zijn ‘steunreflex’ onderdrukt. Want hoewel B. in het begin weende om hulp, troost of steun bij anderen te vinden wanneer hij zich onrustig voelde, leerde hij al snel dat dit niet leidde tot een gevoel van veiligheid. Vaak werd er door de volwassenen in zijn leven slechts kort of helemaal niet gereageerd wanneer hij huilde. Er was geen sprake van co-regulatie (= een veilige zorgfiguur die het kind ondersteunt bij het reguleren van zijn zenuwstelsel).

B. leerde met andere woorden niet dat anderen een bron van veiligheid kunnen zijn. Hij leerde om in stressvolle situaties vanuit andere verdedigingsmechanismen te reageren: als baby keerde hij in zichzelf en sloot hij zich af om veiligheid te zoeken. Dit verdedigingsmechanisme werd zijn voorkeursreactie. In plaats van te communiceren en verbinding te zoeken bij stress of gevaar, schiet B. in een fight-flight-freeze respons. De focus van zijn systeem is verschoven van verbinding naar bescherming.

Doordat zijn sociaal betrokkenheidsysteem minder goed ontwikkeld is, kan B. bovendien moeilijker inschatten of iets al dan niet ‘veilig’ is. Zo interpreteert hij signalen soms verkeerd (bijvoorbeeld: een neutraal gezicht wordt sneller gezien als een boos gezicht).

Op latere leeftijd heeft B. moeite met het behouden van vriendschappen en het aangaan van liefdesrelaties. Hij wil heel graag in verbinding gaan, maar als mensen te dichtbij komen, trekt hij zich terug. Hij laat niets meer van zich horen en soms zoekt hij ook bewust ruzie op. Als baby heeft hij geleerd dat anderen niet veilig zijn, waardoor hij als volwassene (onbewust) pogingen van vrienden en partners om te verbinden afwijst. Hij lukt hem niet om zichzelf bloot te geven aan anderen.

De polyvagaaltheorie kan B. (en zijn netwerk/mensen in omgeving) inzichten bieden in trauma(herstel): psycho-educatie over de werking van het autonoom zenuwstelsel en waarom hij zo reageert, maar ook inzichten in het reguleren van het autonoom zenuwstelsel zoals lichaamsoefeningen om het lichaam tot rust te brengen.

Is deze tekst herkenbaar voor jou en zoek je ondersteuning? Neem contact op met een nazorgmedewerker van Steunpunt Adoptie. We bekijken wat we voor jou kunnen betekenen en/of zoeken naar een goede doorverwijzing.

Voor meer informatie over de polyvagaaltheorie, de invloed van traumatische ervaringen op onze gezondheid en traumaherstel, kan je de webinar van Eva Verween bekijken (Webinar on demand).

Tekst: Kristien Wouters

Laatst aangepast: februari 2024