Creative journaling: interview met psycholoog Isabelle Desegher

Isabelle Desegher is psycholoog en traumatherapeut. Daarnaast is zij opgeleid als creatief, systemisch en narratief psychotherapeut. In dit interview vertelt Isabelle hoe creative journaling ingezet kan worden bij de begeleiding van adoptiebetrokkenen.

Dag Isabelle, wat is creative journaling?

Creative journaling is een creatieve therapievorm waar door middel van beeldende technieken en schrijfopdrachten gedachten en gevoelens worden geuit op papier. De methodiek helpt cliënten bij het zoeken naar een coherent verhaal over zichzelf, de relaties en interacties met anderen, de gebeurtenissen en ervaringen in de wereld om zich heen.

Het resultaat is een persoonlijk boek waarmee het therapeutisch proces in woord en beeld wordt vastgelegd en bewaard. Zelf noem ik het ‘koesterboeken’. Het zijn boeken die de cliënt wil houden. Het vertelt hun verhaal en is vaak een gepersonaliseerde handleiding over henzelf. Die boeken zijn een deel van hen, heel persoonlijk en daarmee ook heel kwetsbaar.

Hoe ben je met creative journaling gestart?

Ik ben altijd iemand geweest die iets creatief wou inbrengen om mensen in hun lijf te krijgen. In het begin werkte ik met een schriftje om het traject voor cliënten zichtbaar te maken: kinderen die bij mij therapie volgden, maakten bijvoorbeeld een tekening in de zandbak, we maakten daar een foto van en plakten dat in een schriftje. Zo is het begonnen. Later werden het meer uitgebreide beeldende boeken. Sowieso is creative journaling niet nieuw binnen psychotherapie. Al in de jaren ’60 verscheen er wetenschappelijke literatuur over.

Kan je iets meer vertellen over je eindwerk binnen de opleiding Psychotrauma (BIP-VUB)?

De titel van mijn eindwerk luidde: “De kracht van koesterboeken: werken met creative journaling binnen systemische traumatherapie."

Dat woord ‘systemisch’ is belangrijk, omdat er binnen traumatherapie nog vaak individueel gewerkt wordt. Als het om trauma gaat, wordt er vaak gedacht dat als mensen met hun trauma aan de slag gaan, dat ze dat vooral zélf en individueel moeten doen. Terwijl mensen met trauma net nood hebben aan zich begrepen, erkend door anderen en zich verbonden voelen. Zij kúnnen dat niet alleen. Dat betekent dat ouders en andere zorgfiguren moeten weten wat er speelt bij traumagedrag: achter het traumagedrag zit pijn en achter die pijn zit nood aan relatievorming en gezien worden. Verbondenheid is noodzakelijk om van trauma te helen.

Ook creatieve boeken zijn vaak individuele middelen die weinig toegankelijk zijn voor anderen, terwijl ze evengoed systemisch kunnen worden ingezet. Door het delen van en reflecteren over geselecteerde fragmenten leren mensen nieuwe verhalen over zichzelf en anderen. Koesterboeken kunnen dus een middel zijn om de dialoog met elkaar aan te gaan. Soms is een koesterboek ook geen ik-boek, maar een ‘ons-boek’ met verschillende hoofdstukken of passages waar een gezinssysteem samen aan werkte.

Wat onderzocht je precies in je eindwerk?

Er zijn verschillende fasen in traumatherapie: stabilisatie, confrontatie en integratie. Ik ging na en beschreef welke technieken binnen creative journaling beter passen bij welke fasen, met de focus op de stabilisatie- en confrontatiefase.

Kort samengevat: in de stabilisatiefase worden meer oefeningen aangeboden die tot rust brengen zoals doodles, je veilige plek vormgeven, kleuren geven aan je gevoelens. Eens je gereguleerd bent en kan mentaliseren, kan je in de confrontatiefase werken met verwerkingstechnieken zoals EMDR-therapie, schrijfopdrachten, brieven …

Waarom werkt creative journaling zo goed binnen systemische traumatherapie?

In systemische traumatherapie is het belangrijk dat de cliënt drie zaken ontwikkelt of beleeft. Het eerste is een sense of coherence. Dat betekent dat je een coherent verhaal hebt over jezelf: lastige en traumatische gebeurtenissen zijn ingebed in een rijker verhaal, waardoor je beseft dat je veel méér bent dan alleen je trauma. Het tweede is een sense of relational agency. Dat wil zeggen dat je inzicht hebt in wie je bent, wat trauma is en wat het doet met jou en wat je nodig hebt van jezelf en van anderen, waardoor je een gevoel van controle en eigenaarschap over jezelf ervaart. Het houdt ook in dat je weet wat er aan de hand is wanneer je getriggerd wordt en beseft dat je reactie menselijk, logisch en normaal is. Tenslotte wordt er ook gewerkt aan een sense of belonging. Mensen die trauma hebben meegemaakt, voelen zich ontheemd of onthecht van anderen. Ze worden niet altijd begrepen, want mensen verstaan niet wat er achter hun gedrag zit. Ze voelen zich vaak alleen, nemen afstand, vermijden dingen en moeten dus opnieuw ingebed worden in sociale relaties.

In koesterboeken kan je deze drie elementen samenbrengen. Je werkt aan een breder verhaal zonder voorbij te gaan aan de pijn. De cliënt kan zijn levensverhaal met anderen delen en er met hen over spreken, zodat die zich terug in een netwerk verbonden voelt. Het is bovendien een eigen handleiding: cliënten kunnen er in terugvinden wat ze kunnen doen als ze zich niet goed voelen, want ze hebben erover nagedacht en aan gewerkt. Het staat in hùn boek en dat maakt hen sterk.

Wat zijn enkele voorbeelden van beeldende technieken die gebruikt worden binnen creative journaling?

Binnen creatieve therapie zijn er een aantal toevalstechnieken waarbij de cliënt het resultaat niet volledig kan controleren en er dus een stukje loslaten bij komt kijken. Zo laat ik mensen bijvoorbeeld een blind zelfportret tekenen. Soms komen er heel grappige dingen naar boven waardoor er humor en een beetje positiviteit in de sessie komt. Vervolgens laat ik hen iets bij hun zelfportret schrijven: belangrijke en unieke eigenschappen van zichzelf. Ik vraag dan meestal ook aan het netwerk om er iets bij te schrijven, bijvoorbeeld: “Wat waarderen jullie aan deze persoon?” We praten dan nog niet per se over moeilijke zaken of gevoelens, maar leggen al een mooi fundament.

Je kan ook beeldende technieken gebruiken om te reguleren. In een ademtekening bijvoorbeeld. Meestal zijn cliënten dan al positief verrast door het resultaat. “Dit lijkt een abstract schilderij. Heb ik dit gemaakt?” Tegelijkertijd werkt het rustgevend om die oefening te doen en er thuis verder aan te werken. Het is een opdracht die ik geregeld geef aan (adoptie)ouders: als zij zich rustig en gereguleerd voelen, kunnen ze beter mentaliseren over zichzelf en over hun kind. Want als hun alarm aanstaat, kunnen ze niet luisteren. Dan denken ze negatief over hun kind, over zichzelf en over de relatie met elkaar en anderen (in geval van partners), waardoor ze soms uit elkaar groeien. Het beeldend medium kan dus rust en vertraging geven.

Beeldende technieken kunnen ook gezinsopdrachten zijn. Een lijntekening van ieders hand bijvoorbeeld, waarbij – op de kruising van de vingers – waardevolle elementen in deze specifieke relaties zitten. Gezinnen denken zo na over wat hen verbindt. Dat kunnen ze vervolgens noteren op de plaats waar de lijntekeningen elkaar overlappen. Heel vaak hebben kinderen het gevoel dat ze een last zijn en dat ze hun ouders teleurstellen. Ze krijgen een gereduceerd verhaal over zichzelf. Ook ouders krijgen een gereduceerd verhaal over zichzelf, zoals: ik ben altijd de boze mama of strenge vader. Door dergelijke opdrachten beseffen ze plots: ik ben méér dan dat. Je laat mensen op een andere manier met zichzelf verbinden, maar ook met anderen. Daarover gaat creative journaling.

Binnen creative journaling wordt er ook gewerkt met collages en scrapbooking. Veel mensen die zich niet goed voelen, doen allemaal dingen die ze moeten doen. Via collages of scrapbooking kunnen ze in beeld brengen wat ze graag doen, waar ze naartoe willen, wat ze fijn vinden aan zichzelf of anderen. Je plakt je leven én jezelf als het ware bij elkaar. Het voelt allemaal wat coherenter doordat het medium je uitnodigt om te kiezen wat je wil laten zien (in figuur en achtergrond) en wat je prioriteit geeft. Het brengt je terug in verbinding met jezelf door bepaalde zaken te honoreren op een mooie, geëtaleerde manier. Ook collages die je samen maakt, kunnen verbindend zijn. Ik vind het fantastisch dat dit medium dat toelaat.

Kan je ook voorbeelden van schrijfopdrachten geven?

Een schrijfopdracht kan bijvoorbeeld zijn om te blijven doorschrijven als je met iets zit totdat je ‘leeg’ geschreven bent. Het kunnen ook gedichten of verhalen zijn die je samen schrijft waardoor je op een andere manier verbindt met anderen.

Ik werk ook heel vaak met brieven. Je kan je cliënt bijvoorbeeld een brief laten schrijven waarin die alle woede en frustratie uit. Je hoeft ze zelfs niet te versturen, het kunnen unsent letters zijn. Gaandeweg verdwijnt de emotionele lading en komt er een ander perspectief, waardoor het mogelijk wordt om je anders te positioneren of een brief te schrijven die je dit keer wel wil opsturen.

Soms ervaren gezinsleden moeite om samen in dezelfde ruimte te zitten. Het is belangrijk dat iedereen zijn verhaal kan brengen en soms moeten er eerst andere zaken gebeuren (in het creatief dagboek bijvoorbeeld) om de dialoog mogelijk te maken. Outsider-witness kan een interessante vorm van werken zijn: het is een methode binnen de narratieve therapie die in verschillende fasen verloopt, maar het is ook een systemische manier van werken, al heb je niet iedereen in dezelfde ruimte.

Binnen de adoptiecontext kunnen brieven ook veel betekenen voor het in contact brengen van de partijen van de adoptiedriehoek. Ik kan in zulke begeleidingen wel kijken wat er speelt, waar elke partij het moeilijk heeft en wat elke partij nog tegen de andere wil zeggen.

Zijn er nog bepaalde methoden of technieken die je in een adoptiecontext vaak toepast?

Zoals ik al zei, is het binnen systemische traumatherapie belangrijk dat de cliënt een coherent verhaal heeft over zichzelf en zijn leven. Een verhaal dat rijk en breed is, waardoor cliënten beseffen dat ze méér zijn dan hun trauma of adoptie alleen.

Bij adoptie werk ik daarom vaak met narratieve exposure therapie. Dan stel ik voor om een levenslijn te maken waarlangs bloemen en stenen gelegd worden, waarbij de bloemen symbool staan voor positieve gebeurtenissen en de stenen voor moeilijke gebeurtenissen. Of het kan ook een levenslijn zijn met foto’s waar men dingen kan bijschrijven. Bij heel jonge kinderen laat ik de verzorgers, vaak de adoptieouder(s), het verhaal vertellen. En als het lichaam reageert, dan werk ik met EMDR om te reguleren.

Ook adoptieouders moeten gereguleerd zijn om het verhaal te kunnen vertellen. Soms werk ik daarom eerst een tijdje met hen: hoe was die periode van de adoptie voor jou, hoe was het om dat kindje voor de eerste keer vast te houden, hoe was het toen je voor de eerste keer voelde dat het niet ging en je je machteloos voelde? Want ouders voelen zich vaak machteloos door conflicten, trauma, verlies … Ze voelen zich ook vaak beschuldigd of bekeken. Het creatieve dagboek kan helpen om te vertragen en te reguleren, EMDR kan dan daarnaast ook helpen om - op neurobiologisch vlak -  verandering of verwerking te bekomen, zodat ze  zich sterker voelen en meer draagkracht hebben.

Ik werk ook met de levenslijn, wetende dat er bij adoptie altijd ontbrekende stukken zijn. Het is belangrijk om zoveel mogelijk informatie te sprokkelen, ook perinatale info. Maar wat doen we met de informatie die blijft ontbreken? Ondertussen leerde ik dat je daar evenzeer mee aan de slag kan gaan binnen traumaverwerking. Als we aan die stukken aandacht besteden en er zit iets van vroegkinderlijk trauma, dan voelt de cliënt dat. Ze worden stiller, de ademhaling verandert … Het dóet iets met hen, het lichaam geeft het aan. Het is een heel andere manier van werken, omdat je moet luisteren naar het lichaam, maar het lichaam is echt een enorme poort naar de onbewuste wereld.

Interessant! Zijn er nog manieren waarop je vaak en/of graag werkt bij adoptiegezinnen?

Om thema’s of traumatische gebeurtenissen bespreekbaar te maken binnen gezinnen met jonge kinderen werk ik graag met metaforen of sprookjes. Je zit niet rechtstreeks op de pijn, waardoor men er op een veilige manier over kan nadenken. We gaan op zoek naar een helpend verhaal. Dat verhaal kan je als gezin schrijven, in kleine stukjes, zodat het iets van het gezin wordt. Eventueel kan je er als therapeut ook met EMDR op werken.

Vaak heeft de gemoedstoestand van een getraumatiseerd kind een impact op het hele gezin, waardoor iedereen stress ervaart. Ook dan kan je met sprookjes of metaforen werken en hetgeen er gebeurt externaliseren waarbij je duidelijk maakt dat het niet alleen iets is van het kind. Bijvoorbeeld: “Af en toe komt er een monstertje langs in ons gezin, waardoor iedereen iets raar begint te doen. Papa trekt zich terug achter zijn computer, broer huilt af en toe, zus begint met deuren te slaan.…” Het is met andere woorden iets dat voorbijkomt waar iedereen last van heeft. Dat gezinsmonstertje kan je vervolgens verder verkennen: wanneer komt het langs, wat doet het met iedereen, hoe ziet de identiteitskaart van het gezinsmonstertje eruit? En is dat monstertje alleen maar slecht? Misschien wil het wel iets heel belangrijk zeggen dat we als gezin anders nooit te weten zouden komen?

Dergelijke metaforen kunnen gezinnen een andere opening geven, iets met meer hoop. Het kan hen helpen om zich meer eigenaar te voelen, want er valt iets met het monstertje te doen op een andere manier dan ze tot dan toe deden.

Hoe zie jij jouw rol als creatief therapeut?

Het creatieve mag het doel van therapie natuurlijk niet voorbijlopen. Het moet therapeutisch blijven en dat moet je bewaken. Daarnaast moet je weten welke materialen je kan inzetten om bepaalde constructen te doorbreken, zodat cliënten iets anders leren kennen van zichzelf. En soms is het belangrijk om grenzen aan te geven en mensen wat te temperen. Sommigen willen het zo ‘goed’ doen dat ze met één opdracht een heel boek zouden vullen, maar het is belangrijk om het boek in te zetten wanneer jij het nodig hebt. We mogen niet vergeten dat het dagboek een dienaar is, geen meester.

Laatste vraag: wat brengt de toekomst?

Momenteel ben ik allerlei materiaal aan het verzamelen voor een boek. Het zou fantastisch zijn als je met creative journaling een heel leven, met alle verschillende fasen en thematieken die spelen, vorm kan geven. Daar wil ik een boek over schrijven, gelinkt aan wetenschappelijk onderzoek en theorieën binnen systeemtherapie.

Op korte termijn start ik in het najaar met het geven van vormingen over koesterboeken: hoe ga je ermee aan de slag, welke technieken zijn er, hoe beslis je welke opdrachten je wanneer inzet en wat zijn mogelijke valkuilen? De bedoeling is om de deelnemers ook enkele opdrachtjes te geven zodat ze voelen wat het doet, maar de focus zal liggen op het delen van good practices.

Hartelijk dank voor dit interview, Isabelle!

Op maandag 27/11/2023 (Gent, Oost-Vlaanderen) en donderdag 7/3/2024 (Bilzen, Limburg) geeft Isabelle een vorming ‘Kaleidoscopische Koesterboeken’ voor therapeuten en psychologen. Interesse? Schrijf je in via info@praktijkkaleidoscoop.be of 0474 21 85 81. Voor meer info over Isabelle en haar vormingen, bezoek de website van Kaleidoscoop.

Gepost in: Interview